Tampereella on menossa kolmas kierros henkilökohtaisen budjetin ja yksilökeskeisen palvelusuunnittelun parissa. Avain Kansalaisuuteen – henkilökohtainen budjetointihankkeen lisäksi olemme toteuttaneet henkilökohtaisen budjetin kokeiluja v. 2014 yhteistyössä Sitran kanssa ikäihmisten omaishoidossa ja v. 2015 – 2016 kaupungin omana toimintana asiakasohjausyksikössä. Vaikka asiakasryhmät ovat olleet erilaisia, muutamia yhteisiä piirteitä on noussut kokeilujen kautta esille.
Tyypillinen henkilökohtaisen budjetin asiakas on sisukas ja sinnittelevä sosiaalipalvelujen alikäyttäjä. Hänellä on selkeitä tuen tarpeita, jotka nousevat esiin palvelutarpeen arvioinnissa, mutta jos kunta ei pysty tarjoamaan asiakkaan tarpeisiin ja toiveisiin vastaavaa palvelua, asiakas jättää palvelun hakematta ja koettaa pärjätä omillaan. Syyt ovat ymmärrettäviä ja perusteltuja. Jos perheessä on monta erityistarpeista lasta, mutta vain yhden diagnoosit riittävät omaishoidon tukeen, auttaako jaksamista se että palvelusetelillä saapuva hoitaja hoitaa vain yhtä lasta ja äiti ”lepää” huolehtimalla sisaruksista ja ohjaamalla hoitajaa samaan aikaan? Nuorena vammautunut henkilö ei halua mennä päivätoimintaan, jossa kaikki ovat muutaman vuosikymmenen vanhempia, vaan käyttää aikansa harrastamalla urheilua. Lisenssit ja kuntosalijäsenyydet kuitenkin maksavat, eikä takuueläkkeellä päästä pitkälle, vaikka vanhemmat auttaisivat lainaamalla rahaa tiukassa paikassa. Lainat on maksettava takaisin, jotta saa toimeentulotukea ja vuokra hoituu.
Kunnat tekevät koko ajan henkilökohtaisen budjetin tyyppisiä ratkaisuja, joissa asiakkaalla on suuri, selkeä tarve mutta siihen ei pystytä vastamaan normaalilla palveluvalikoimalla. Niitä sanotaan suorahankinnoiksi. Mikä erottaa suorahankinnan henkilökohtaisesta budjetista? Kuntatyöntekijän näkökulmasta voin todeta, että sisältö on pitkälti sama. Molemmissa vaihtoehdoissa mietitään asiakkaalle yksilöllisesti sopivaa palvelua, neuvotellaan suuntaviivat asiakkaan tarpeiden mukaan räätälöitynä ja hankitaan se parhaiten soveltuvalta palveluntuottajalta. Erona henkilökohtaisessa budjetissa ja suorahankinnassa on se, että henkilökohtaisen budjetin osalta minun ei tarvitse täyttää suorahankintaa koskevaa perustelulomaketta, valmistella viranhaltijapäätöstä, käyttää neljän muun ihmisen työaikaa asian saattamiseen eteenpäin tai murehtia sitä miten selittää asiakkaan tilanteen tosiseikat päätöksen allekirjoittajalle niin että tietosuoja säilyy. Lisäksi taustalla häälyy aina huoli kilpailutusasioista ja siitä, miltä kustannuspaikalta poikkeusratkaisut maksetaan. Henkilökohtaisen budjetin myöntäminen on joustavampaa ja asian eteneminen pysyy helpommin käsissä niin asiakkaalla kuin työntekijälläkin.
Valinnanvapauslakiluonnoksen lausunnoissa kuntia mietitytti se, lisääkö henkilökohtaisen budjetin käyttöönotto ja asiakkaiden valinnanvapaus kustannuksia. Joiltain osilta se pitää paikkansa. Sisukkaan sinnittelijän palveluihin kulunut summa on yleensä nolla, koska palvelua ei ole haettu eikä käytetty. Tampereella omaishoidossa henkilökohtaisen budjetin kokeilua on markkinoitu erityisesti perheille, jotka eivät ole käyttäneet lainkaan omaishoidon vapaata. Infotilaisuudessa perheet pitivät henkilökohtaista budjettia hienona vaihtoehtona, mutta vain kolmasosa heistä lähti heti ottamaan sitä käyttöön. Kaksi kolmasosaa lähti kotiin ja jatkoi entiseen tapaan, toivottavasti nyt tietoisena siitä että jos tilanne muuttuu ja apua tarvitaan, sitä voidaan järjestää palveluna jonka sisältöön voi itse vaikuttaa. Oman budjetin suunnittelu, sisällön päättäminen, asiakassuunnitelman tekeminen, palveluntuottajan valinta ja budjetin seuraaminen ovat vaativia ja aikaa vieviä asioita joihin ihminen ryhtyy, koska hän haluaa muuttaa tilannetta. Halukkuus muutokseen ilmenee, kun asiat eivät ole riittävän hyvin.
Henkilökohtainen budjetti tavoittaa ne asiakkaat, joiden tilanne vaatii muutosta, ja jotka ovat valmiita tekemään muutoksen. Heidän palveluihinsa sijoitettu raha on hyvin käytettyä rahaa sosiaalipalvelujen näkökulmasta.
Hanne-Maria Leppäranta, projektikoordinaattori ja sosiaalityöntekijä, Tampereen pilotti
Vastaa